Башкир Маори Тылбаастаа

Башкир тыла-башкир тыла, Башкортостан Республикатыгар, Россия диэн былыргы түүр тыла. Түүр тылларын кипчак бөлөҕөр сыһыаннаах, онно 1,5 мөлүйүөн киһи этиллэр.

Башкир тыла араас, онно республика үрдүнэн араас диалектар тарҕаммыттара. Ону башкир тылын кытта тылбаас оҥорор уонна киниэхэ уустук сорукка сыһыаннаах. Диалектар ыккардыларыгар тыл бүтүүтүн уонна айымньыга уларыйыы курдук тылбаастыыр хас да сүрүн уратылар бааллар.

Чуолкай тылбааһы хааччыйарга Саха тылын кыаҕын толору өйдүүр опыттаах носителей буолуохтаах. Бу тылбаасчыттар араас диалектарга үчүгэйдик ырытыллан, сатаан сааһылана сатыахтаахтар. Ол иһин профессиональнай тылбаасчыттарга үгүстүк тутталлар,тыл башкир тылыгар тылбаастанар.

Саха тылын тылбаасчытын булууга тылбаасчыт болҕомтоҕо ылыахтаах хас да улахан фактордаах. Уопут быһаарыылаах суолталаах; тылбаасчыт оригинал тылын да, тылбаас тылын да быһыытынан баһылыахтаах, ону тэҥэ культурнай контекска өйдүөхтээх. Тылбаасчыт тыл чэрчитинэн туттуллар Терминологияҕа актуальнай билиилээх- көрүүлээх буолан, кэмтэн ыла уларыйыан сөп диэн эмиэ кэрэхсэбиллээх.

Уопсайынан, башкир тылын кытта тылбаас анал билиини, дьоҕуру, ону тэҥэ диалектары уонна культураны өйдүүрү ирдиир. Сэрэйиллэр өйдөбүлү чуолкай биэриини мэктиэлиир туһугар опыттаах уонна үчүгэйдик билэр тылбаасчыт куортамныыра улахан суолталаах.

Ханнык дойдуларга башкирдыы тылынан саҥаралларый?

Башкир тылыгар сүрүннээн Арассыыйаҕа, Казахстаҥҥа, Украинаҕа уонна Узбекистаҥҥа аҕыйах носителей баар.

Башкир тылын историята хайдаҕый?

Башкир тыла-түүр тыла, манна ордук Урал хайатын регионугар баар Башкортостан Өрөспүүбүлүкэтигэр киирэр. Бу-ыаллыы сытар удмурт сорох бэрэстэбиитэллэрэ этэллэр республика соҕотох официальнай тыла. Бу тыл үгүс үйэтин тухары туһаныллар уонна билиҥҥэ диэри түүр тылларыттан биирдэстэрэ буолар.
Башкир тылын туһунан эрдэтээҥи суруктар 16- с үйэҕэ киирэллэр. Бу кэмҥэ араб уонна перс тылларыгар күүстээх сабыдыаллаабыта. 19- с үйэҕэ башкир тыла региоҥҥа хас да араас омук тылын суругунан буолар. Кини эмиэ научнай үлэлэргэ туһалаабыта, регион үрдүнэн тарҕанарыгар көмөлөспүтэ.
Сэбиэскэй кэмҥэ Саха тыла Россия сабыдыалыттан улаханнык эмсэҕэлээтэ. Үксүлэрэ нууччалары кытары тэҥнииллэрэ. Бу тыл оскуолаҕа үөрэммитэ, биир кэлим башкир алфавиты оҥорорго холонуу оҥоһуллубута.
Сэбиэскэй кэм саҕана Саха тыла актыыбынайдык туһаныллыбыта уонна бу тылы харыстааһыҥҥа элбэх сыра- сылба ууруллубута. Үгүс дьон билигин иккис тыл быһыытынан үөрэтэллэр уонна республика Правительствота бу тылы хааччыйыыга улахан сыраны уурар.

Саха тылын сайдыытыгар саамай улахан кылааты киллэрбит топ- 5 киһи кимнээҕий?

1. Ильдар Габдрафиков-поэт, публицист уонна сценарист, башкир литературатыгар уонна башкир тылын тилиннэриигэ дьоһун суолталаах фигура этэ.
2. Николай Галиханов-башкир тылыгар учуонай уонна поэт, башкир тылыгар уонунан үлэни суруйбута уонна билиҥҥи башкир наукатын төрүттээччитинэн ааҕыллар.
3. Дамир Исмагилов-академик, философ уонна лингвист, башкир тылын үөрэтээччилэрин ортолоругар грамотаны үрдэтиигэ элбэх үлэлэспит уонна башкир тылыгар элбэх сурук үлэлэспит.
4. Аскер Амбетов-башкирскай поэт, прозаик уонна учуонай, башкир тылын уонна литературатын уобалаһыгар биир биллэр фигуралартан биирдэстэрэ этэ уонна бу тылынан хас да улахан айымньыны суруйбута.
5. Ирек Яхтина-биллиилээх башкир суруйааччыта уонна драматург, кини айымньылара Россияҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга билиннилэр, онон башкир тылын ааҕааччыларга аһаҕастык билинэр туһугар элбэҕи оҥорбута.

Башкир тылын структурата хайдах оҥоһулунна?

Башкир тыла-агглютинативнай тыл, тюрк тылларыгар сыһыаннаах. Грамматическай функцияны этэргэ туттуллар суффикс уонна анал дорҕооннору туттуу. Башкир тыла кытта дьүөрэлэһэр уонна дорҕооннор баай тиһиктэрэ, сүһүөхтэрин да, дееприческэй конструкциялара да кини уопсай структуратын оҥороллор.

Саха тылын саамай сөптөөх ньыманан үөрэтиэххэ сөбүй?

1. Башкир алфавитын уонна айымньытын кытта билсиҥ. Бу саамай улахан хардыы, башкир тылын үөрэтиини саҕалыыр буоллаххытына эрэ. Башкир тылыгар сорох сүрүн тиэкистэри ааҕыыттан саҕалааҥ уонна хас биирдии буукубаны сөпкө этэргэ кыһаллыҥ.
2. Репетитор эбэтэр куурус буларга холонуҥ. Тылы үөрэтии бастыҥ ньымата-тыл тумус туттарааччыны кытта анал үөрэҕи ааһыы. Ол кыаллыбат буоллаҕына, эһиэхэ тылы үөрэтэргэ көмөлөһөр олохтоох курстарга эбэтэр аудио- видеоксаларга көрөҕүт.
3. Ааҕыҥ, иһиттиҥ уонна көрүҥ. Тылгытын кытта билсэр ордук буоларгытынан, ааҕыыга уонна маассабай информация средстволарын истиигэ практикаланыҥ. Аудиозаписи, литератураны, киинэлэри уонна ырыалары башкир тылыгар булан көрөргө холонуҥ.
4. Кэпсэтэргитигэр башкирдыы кэпсэтиҥ. Практика партнерын Булуҥ эбэтэр онлайн форумҥа кыттыҥ, дьон башкирдыы саҥараллар. Сыыһалартан куттанымаҥ-үөрэх чааһа!
5. Салгыы үөрэниҥ. Оннооҕор бэйэ бэйэҕитин кытта эйэлэһэр буоллаххытына, куруук туох эрэ саҥаны, туохха үөрэниэххин, туһаныахха сөп. Башкир тылыгар элбэх матырыйаалы ааҕыҥ, истиэххин уонна көрөргүтүн салгааҥ.

Мори Саха тыла саҥа Зеландия уонна омук официальнай тылларынан буолар. Онно аан дойду үрдүнэн 130 000- тэн тахса киһи, сүрүннээн Хотугу уонна Соҕуруу арыыларыгар саҥа Зеландия баар. Мария Полинезия тылынан ааҕыллар уонна кини культураҕа уонна нэһилиэстибэҕэ улахан суолталаах. Кэнники сылларга мариоҥҥа көһөрүү өҥөтө тэрилтэлэр, тэрилтэлэр уонна чааһынай дьон ортотугар киэҥник биллэллэр, эбэтэр Мари нэһилиэнньэни кытта бодоруһар баҕалаахтар, эбэтэр бу тылы көннөрү билиэхтэрин баҕараллар.

Марио- уустук процесс, тоҕо диэтэххэ тыл ис туругуттан олус түргэнник уларыйыан сөп. Ол иһин тылын- өһүн билэр, өйүн- санаатын билэр профессиональнай тылбаасчыт наймылаһара улахан суолталаах. Мари профессиональнай тылбаасчыттар үгүстүк тылы илдьэ сылдьаллар уонна тыл культурнай объектарын уобаластарыгар киэҥ бэлэмнээх буолаллар.

Мари тылларыгар тылбаас уустугуттан сылтаан бу ыарахан буолуон сөп. Ол да буоллар, син биир турар. Чопчу тылбааһы ылыаххыт эрэ буолбакка, култууралар икки ардыларыгар бодоруһуугутун тупсарыаххыт, хардарыта өйдөһүүгүтүн үрдэтиҥ уонна сыһыаны дириҥэтиҥ.

Мари тылын тылбаасчыты кытта үлэҕэ тылбаасчыты кытта үлэ миэстэтин хайдах баарынан биэрэрэ улахан суолталаах. Ол ханнык баҕарар атын информацияны ылар соруктаах. Бу тылбааскыт чопчу уонна өйдөнүмтүө буоларын мэктиэлииригэр көмөлөһөр.

Уопсайынан, Марио тылыгар тылбаас өҥөтө культура уонна бизнескэ уонна бииргэ үлэлииргэ саҥа кыахтары арыйарга көмөлөһүөн сөп. Мари тылларыттан профессиональнай тылбаасчыт булан, эһиги иһитиннэриигит чопчу уонна ытыктабыллаахтык бэриллиэ диэн эрэниэххитин сөп.

Мари тылын ханнык дойдуларга этэллэрий?

Мари-саҥа Зеландия официальнай тыла. Онно эмиэ мариа, Австралияҕа, Канадаҕа уонна АХШ общиналара этэллэр.

Мари тылын историята хайдаҕый?

Мори тылынан саҥаттан саҥа Зеландияҕа 800- тэн тахса сыл устата туһаналлар, ону аан дойдуга биир кырдьаҕас тыла оҥорор. Кини происшествия миграннар өбүгэлэрин тылларын илдьэ аан бастаан 13- с үйэҕэ кэлбит Полинезия миграннарыгар тиийэ кэтээн көрүөххэ сөп. Үйэтин тухары бу тыл атын олохтоох тыллары, диалектары кытта симэлийэн- симэлийэн, бэйэтин уратыларын эволюционердаабыта уонна булбута. Бу тыл 1800- с сыллар саҥаларыгар диэри үгэстээх үгэскэ кубулуйбут, христианскай миссионердар Мари тылынан тиэкистэри тылбаастааһын саҕаламмыта. 1900- с сыллар ортолоругар демократияҕа уонна национализмҥа саҥа Зеландия национальнай идентичноһын дьоһун сорҕото буолбута. Билигин Мари тыла дойду үрдүнэн киэҥник туһаныллар уонна дойду үрдүнэн оскуолаларга үөрэтиллэр.

Мари тылын үөрэтиигэ саамай улахан кылааты киллэрбит топ- 5 киһиттэн кимнээх киирэрий?

1. Априан Нгата: кини парламент маорияттан бастакы чилиэнэ этэ (1905-1943) уонна кини официальнай үөрэҕириигэ уонна кинигэлэри бу тылга көһөрүү хаамыытын күүстэринэн буолбута.
2. Ол ранг хира (СР Питер Хенара): Мари, пакеха курдук култуураны өрө тардыыга кыттыбыт Марио, ону тэҥэ общество бары эйгэтигэр туттуллар тылы туһаныыны көҕүлүүргэ көмөлөспүтэ.
3. Дама Нганеко Минхинник: кини араадьыйаны, фестиваллары уонна үөрэх кыаҕын сайыннарыыга улахан сабыдыаллаабыта, ону тэҥэ 1987 с. Мари тылынан хамыыһыйа туһунан сокуон барылын оҥорууга сабыдыаллаабыта.
4. Дама Кокакай Хипанг: кини саҥа Зеландия Верховнай суутун судьуйата буолбут бастакы дьахтар-мори этэ уонна Мария тылын чөлүгэр түһэриигэ бэйэтин өйөбүлүнэн уратыламмыта.
5. Ту Вир и Теори маори (Мари тылынан Комиссия): Мари тылын хамыыһыйата приложением и сохранение языка Мари. 1987 сыллаахха тэриллиэҕиттэн хамыыһыйа саҥа ресурсалары, үөрэхтээһини уонна көҕүлээһин ньымаларын ырытан оҥорууга, тылы чөлүгэр түһэриигэ көмөлөһөр оруоллаах.

Мариа тылын структурата хайдах оҥоһулунна?

Мариа тыла-Полинезия тыла, кини структурата элбэх существительнай уонна хааччахтаммыт туохтуурдар ахсааннарынан уратыланар. Онно синтетическэй грамматика быһыытынан биллэр тыл суолтатын көрдөрөр суффикс системата туттуллар. Ону тэҥэ тыл үөрэхтээһиҥҥэ туттуллар дорҕооннор уонна сүһүөхтэр ис хоһооно киэҥ. Сорох контекстарга тыл бэрээдэгэ кытаанах буолуон сөп.

Мари тылын ордук сөптөөх ньыманан үөрэтиэххэ сөбүй?

1. Мари тылын уонна культуратыгар тиэйэн кэлиҥ: Аари тылын уруоктарыгар ыытааччы эбэтэр эһиги олохтоох аптарытыатын эбэтэр бэйэҕит олохтоох омук тылын уруоктарыгар киириэҕиҥ. Мари тылын уонна үгэстэрин үксүгэр туһаныллар культурнай декстары өйдүүрэ улахан суолталаах.
2. Истиҥ, көрүҥ уонна мори тылыгар хайдах баарынан кэпсээҥ: Мари (холобур, ньирилээ), телевизионнай программалары уонна киинэлэри Мари тылынан ырытыҥ, кинигэлэри, комикстары уонна кэпсээннэри Болҕойуҥ уонна хайаатар да саҥаны истэргитин, көрөргүтүн хатылаан кэпсээҥ.
3. Практикаланыҥ: төрөөбүт тылы үөрэтэргэ дьулуһуҥ: дьиэ кэргэн эбэтэр доҕоттор, эбэтэр ро Мари уонна коханга (Марио уонна коханга) диэн тыллары кытта кэпсэтэргэ дьулуһуҥ.
4. Онлайн ресурсаларын туһаныҥ, кинилэр үөрэтиигэ көмөлөһүөхтэрэ: онлайн ресурсаларын, Мари тылын тылдьытын, бэчээт уонна аудиоуороктар, сайаапкалар уонна социальнай ситимнэр ханааллара улахан көмөнү оҥороллор.
5. Дуоһуйууну ылыҥ: тылы үөрэтии олус умсугутуулаах уонна туһалаах дьарык буолуохтаах, онон боруобалааһыҥҥа кииримэҥ – хардыыны, айыыны оҥоруҥ!