Bashkır Monǵol Aýdarma

Bashqurt tili-Reseıdiń Bashqurtstan Respýblıkasyndaǵy bashqurt halqy sóıleıtin kóne túrki tili. Ol túrki tilderiniń qypshaq kishi tobyna jatady jáne shamamen 1,5 mıllıon adam sóıleıdi.

Bashqurt tili ár túrli, búkil respýblıka boıynsha ár túrli dıalektiler bar. Bul bashqurt tilinen jáne oǵan aýdarmany salystyrmaly túrde qıyn etedi. Dıalektiler arasynda aýdarmany qıyndatatyn birneshe negizgi aıyrmashylyqtar bar, mysaly, sózderdiń ár túrli aıaqtalýy jáne aıtylýyndaǵy ózgerister.

Dál aýdarmany qamtamasyz etý úshin tildiń núanstaryn túsinetin tájirıbeli bashqurt tilinde sóıleıtinderdiń bolýy mańyzdy. Bul aýdarmashylar ár túrli dıalektilerdi jaqsy bilýi kerek jáne tipti eń kishkentaı aıyrmashylyqtardy anyqtaı alýy kerek. Sondyqtan bashqurt tiline aýdarýǵa kelgende kásibı aýdarmashylarǵa jıi artyqshylyq beriledi.

Bashqurt tilinen aýdarmashyny izdeý kezinde eskerý qajet birneshe mańyzdy faktorlar bar. Tájirıbe óte mańyzdy; aýdarmashy túpnusqa tilin de, aýdarma tilin de bilýi kerek, sonymen qatar mádenı kontekstti túsinýi kerek. Sondaı-aq, aýdarmashynyń belgili bir tilde qoldanylatyn termınologıa týraly ózekti bilimi bar ekenine kóz jetkizý mańyzdy, óıtkeni ol ýaqyt óte kele ózgerýi múmkin.

Jalpy, bashqurt tilinen aýdarma Arnaıy bilim men daǵdylardy, sondaı-aq dıalektiler men mádenıetti túsinýdi qajet etedi. Boljaldy maǵynanyń dál berilýin qamtamasyz etý úshin tájirıbeli jáne bilimdi aýdarmashyny jaldaý mańyzdy.

Bashqurt tilinde qaı elder sóıleıdi?

Bashqurt tilinde negizinen Reseıde sóıleıdi, degenmen Qazaqstanda, Ýkraınada jáne Ózbekstanda sóıleýshilerdiń sany az.

Bashqurt tiliniń tarıhy qandaı?

Bashqurt tili-negizinen Reseıdiń Oral taýlary aımaǵynda ornalasqan Bashqurtstan Respýblıkasynda sóıleıtin túrki tili. Bul respýblıkanyń jalǵyz resmı tili, sonymen qatar kórshiles ýdmýrt azshylyǵynyń keıbir ókilderi sóıleıdi. Bul til kóptegen ǵasyrlar boıy qoldanylyp keledi jáne búgingi kúnge deıin aıtylyp júrgen eń kóne túrki tilderiniń biri bolyp tabylady.
Bashqurt tiline qatysty eń alǵashqy jazbasha siltemeler 16 ǵasyrǵa jatady. Osy ýaqytta oǵan arab jáne parsy tilderi qatty áser etti. 19 ǵasyrda bashqurt tili aımaqtaǵy birneshe túrli azshylyqtardyń jazbasha tiline aınaldy. Ol sondaı-aq ǵylymı eńbekterde qoldanyldy, bul onyń búkil aımaqqa taralýyna kómektesti.
Keńestik kezeńde bashqurt tili Reseıdiń yqpalynan qatty zardap shekti. Kóptegen bashqurt sózderi olardyń oryssha balamalarymen aýystyryldy. Bul til mektepterde de oqytyldy jáne biryńǵaı bashqurt álipbıin qurýǵa áreket jasaldy.
Postkeńestik dáýirde bashqurt tili belsendi qoldanyla bastady jáne bul tildi saqtaýǵa kóp kúsh jumsaldy. Qazir kóptegen adamdar bashqurt tilin ekinshi til retinde úırenýde, al Bashqurtstan Respýblıkasynyń Úkimeti bul tildiń ómir súrýin qamtamasyz etý úshin barǵan saıyn kúsh salýda.

Bashqurt tiliniń damýyna eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Ildar Gabdrafıkov-aqyn, pýblısıs jáne senarıst, ol bashqurt ádebıeti men bashqurt tiliniń qaıta órleýindegi mańyzdy tulǵa boldy.
2. Nıkolaı Ǵalıhanov-bashqurt ǵalymy jáne aqyny, ol bashqurt tilinde ondaǵan shyǵarmalar jazdy jáne qazirgi bashqurt ǵylymynyń negizin qalaýshy bolyp sanalady.
3. Damır Ismagılov-akademık, fılosof jáne lıngvıs, ol bashqurt tilinde sóıleıtinder arasynda saýattylyq deńgeıin arttyrý úshin kóp jumys jasady jáne bashqurt tilinde kóptegen jazbasha jumystar jasady.
4. Ásker Aıymbetov - bashqurt aqyny, prozashy jáne ǵalym, ol bashqurt tili men ádebıeti salasyndaǵy jetekshi tulǵalardyń biri boldy jáne osy tilde birneshe iri shyǵarmalar jazdy.
5. Irek Iahına-áıgili bashqurt jazýshysy jáne dramatýrgi, onyń shyǵarmalary tek Reseıde ǵana emes, búkil álemde tanylǵan jáne ol bashqurt tilin oqyrmandarǵa qol jetimdi etý úshin kóp nárse jasady.

Bashqurt tiliniń qurylymy qalaı?

Bashqurt tili-túrki tilder otbasynyń qypshaq tarmaǵyna jatatyn aglútınatıvti til. Ol gramatıkalyq fýnksıalardy bildirý úshin qoldanylatyn jurnaqtar men arnaıy dybystardy qoldanýmen sıpattalady. Bashqurt tilinde daýyssyz jáne daýysty dybystardyń baı júıesi bar, onyń jalpy qurylymyn býyn jáne qatysýshy qurylymdar quraıdy.

Bashqurt tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Bashqurt alfavıtimen jáne aıtylýymen tanysyńyz. Eger siz bashqurt tilin endi ǵana úırenip jatsańyz, bul eń mańyzdy alǵashqy qadam. Bashqurt tilindegi keıbir negizgi mátinderdi oqýdan bastańyz jáne ár áriptiń durys aıtylýyn úırenińiz.
2. Tárbıeshini nemese kýrsty tabýǵa tyrysyńyz. Tildi úırenýdiń eń jaqsy tásili-ana tilinde sóıleıtin adammen jeke bilim alý. Eger bul múmkin bolmasa, tildi úırenýge kómektesetin jergilikti kýrstardy nemese aýdıo jáne beıne kýrstardy qarańyz.
3. Bashqurt tilinde kóptegen materıaldardy oqyńyz, tyńdańyz jáne kórińiz. Siz tilmen jaqsyraq tanysqan saıyn, bashqurt tilinde buqaralyq aqparat quraldaryn oqýdy jáne tyńdaýdy jalǵastyryńyz. Bashqurt tilindegi aýdıo jazbalardy, ádebıetterdi, fılmder men ánderdi taýyp kórińiz jáne basyńyzben tilge enińiz.
4. Bashqurt tilinde sóılesýge mashyqtanyńyz. Tájirıbe úshin seriktes tabyńyz nemese adamdar bashqurt tilinde sóıleıtin onlaın forýmǵa qosylyńyz. Qatelikter jiberýden qoryqpańyz-bul oqytýdyń bir bóligi!
5. Oqýdy jalǵastyryńyz. Eger siz negizdermen yńǵaıly bolsańyz da, árqashan úırenýge jáne jattyǵýǵa bolatyn jańa nárse bar. Bashqurt tilinde múmkindiginshe kóp materıaldardy oqýdy, tyńdaýdy jáne kórýdi jalǵastyryńyz.

Mońǵolıa-Ortalyq Azıada ornalasqan jáne ǵasyrlar boıǵy mádenıet pen dástúrlerge toly el. Mońǵol dep atalatyn erekshe tildiń arqasynda adamdarǵa onyń sóıleýshilerin túsiný jáne olarmen sóılesý qıynǵa soǵýy múmkin. Alaıda mońǵol tilinen aýdarma qyzmetine degen suranystyń artýy halyqaralyq kompanıalar men uıymdardyń jergilikti turǵyndarmen qarym-qatynasyn jeńildetedi.

Mońǵol-Mońǵolıa men Qytaıda, sondaı-aq Reseı, Soltústik Koreıa jáne Qazaqstan sıaqty basqa elderde shamamen 5 mıllıon adam sóıleıtin Altaı tili. Ol kırıllısa arqyly jazylǵan jáne óziniń erekshe dıalektileri men ekpinderi bar.

Mońǵol tilinen aýdarýǵa keletin bolsaq, másele tilde belgilengen standarttalǵan jazý júıesi joq. Bul lıngvıs mamandarǵa qujattar men aýdıo jazbalardy dál aýdarýdy qıyndatýy múmkin. Sonymen qatar, mońǵol tili núanstarǵa, aıtylýyndaǵy ózgeristerge jáne dıalektilik varıasıalarǵa toly, olardy tilde ómir súrmeı nemese jumys jasamaı-aq túsiný qıyn bolýy múmkin.

Sońǵy aýdarmalardyń durystyǵyna kepildik berý úshin mońǵol tilinen kásibı aýdarma qyzmetterinde tildiń naqty dıalektilerimen tanys jáne mádenıetke engen ýaqytty ótkizgen tájirıbeli ana tilinde sóıleıtin lıngvıser jumys isteıdi. Olar bastapqy materıaldy túsindirý úshin birqatar ádisterdi qoldanady, sonyń ishinde jergilikti kontekstti zertteý jáne aýdarma tilinde sózder men sóz tirkesteriniń maǵynasyn anyqtaý.

Kásibı lıngvıser mońǵol tiline aýdarǵanda mádenı náziktikter men jergilikti ádet-ǵuryptardy eskerýi kerek, óıtkeni olar mátinniń nemese sózdiń keń maǵynasyna áser etýi múmkin. Mysaly, qurmetti ataqtar, ótinish formalary men etıket aımaqqa baılanysty ózgerýi múmkin, sondyqtan habarlamany durys jetkizý úshin jergilikti formany túsiný mańyzdy.

Osylaısha, mońǵol tiline aýdarý standarttalǵan jazý júıesiniń jáne onyń kúrdeli dıalektileri men ekpinderiniń bolmaýyna baılanysty ártúrli qıyndyqtardy týdyrady. Tájirıbeli aýdarmashylar bul qıyndyqtardy túsinedi jáne ózderiniń bilimderi men tájirıbelerin mádenıet pen jergilikti ádet-ǵuryptardyń núanstaryn kórsetetin joǵary sapaly aýdarmalar jasaý úshin paıdalanady. Bul bızneske, uıymdarǵa jáne jeke tulǵalarǵa tildik kedergilerdi eńserý kezinde tıimdi qarym-qatynas pen yntymaqtastyqqa múmkindik beredi.

Mońǵol tilinde qaı elder sóıleıdi?

Mońǵol tilinde negizinen Mońǵolıada sóıleıdi, biraq Qytaıda, Reseıde, Qazaqstanda jáne Ortalyq Azıanyń basqa bólikterinde keıbir sóıleýshiler bar.

Mońǵol tiliniń tarıhy qandaı?

Mońǵol tili-13 ǵasyrdan bastaý alatyn álemdegi eń kóne tilderdiń biri. Bul túrki tilder otbasynyń mońǵol-manchjýr tobyna kiretin jáne uıǵyr, qyrǵyz jáne qazaq tilderimen týysqan Altaı tili.
Mońǵol tili týraly eń alǵashqy jazbasha eskertý eski mońǵol tilinde jazylǵan 12 ǵasyrdaǵy "mońǵoldardyń Qupıa tarıhynda" kezdesedi. Bul tildi Mońǵol ımperıasynyń bıleýshileri qoldandy jáne 18 ǵasyrǵa deıin Mońǵolıanyń negizgi ádebı tili boldy, ol birtindep mońǵol jazýyna kóshti. Ol 20 ǵasyrdyń basyna deıin ádebıet jazý úshin qoldanyla berdi.
Qazirgi mońǵol tili 19 ǵasyrda burynǵy formadan damyp, 1924 jyly Mońǵolıanyń resmı tili retinde qabyldandy. 1930 jyldardan bastap ol birqatar reformalar men tildik tazartýlardan ótti, onda orys, qytaı jáne aǵylshyn tilderinen kóptegen jańa termınder engizildi.
Búginde Mońǵolıanyń keıbir turǵyndary áli kúnge deıin klasıkalyq mońǵol tilinde sóıleıdi, biraq eldegi adamdardyń kópshiligi qazirgi mońǵol tilin qoldanady. Mońǵol tili Reseıdiń, Qytaıdyń jáne ishki Mońǵolıanyń bólikterinde de sóıleıdi.

Mońǵol tilin úırenýge eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Natalá Gaerlan – Garvard ýnıversıtetiniń lıngvısi jáne mońǵol profesory 2. Gomboıav Ochırbat-Mońǵolıanyń burynǵy premer-mınıstri jáne álemge áıgili Mońǵol sarapshysy 3. Ýndarma Djamsran-mońǵol tili men ádebıetiniń qurmetti profesory 4. Bolormaa Týmýrbaatar-qazirgi mońǵol sıntaksısi men fonologıasynyń kórnekti teoretıgi 5. Bodo Veber-ınformatıka profesory jáne mońǵol tilindegi ınovasıalyq esepteý quraldaryn jasaýshy

Mońǵol tiliniń qurylymy qalaı?

Mońǵol tili mońǵol tilder otbasyna jatady jáne qurylymy boıynsha aglútınatıvti bolyp tabylady. Bul oqshaýlaý tili, onda sózjasamnyń negizgi prınsıpteri túbirge affıkster qosý, túbirdi nemese bútin sózderdi eki ese kóbeıtý jáne burynnan bar sózderdiń týyndylary bolyp tabylady. Mońǵol tilinde sýbekt-obekt-etistik sózderiniń reti bar, al keıingi sózder jaǵdaı sıaqty gramatıkalyq fýnksıalarǵa silteme jasaý úshin qoldanylady.

Mońǵol tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Negizderden bastańyz. Tildiń negizgi dybystaryn jáne sózderdi qalaı durys aıtý kerektigin bilgenińizge kóz jetkizińiz. Mońǵol tiliniń aıtylýy týraly jaqsy kitap alyńyz jáne ony úırenýge biraz ýaqyt bólińiz.
2. Mońǵol tiliniń gramatıkasymen tanysyńyz. Mońǵol gramatıkasy týraly kitap alyńyz jáne erejelerdi bilińiz.
3. Mońǵol tilinde sóılesýge mashyqtanyńyz. Sóılesý daǵdylaryn jattyqtyrý jáne jetildirý úshin kitaptar, aýdıo baǵdarlamalar jáne onlaın til oqytýshylary sıaqty onlaın resýrstardy paıdalanyńyz.
4. Sózdik qoryn úırenińiz. Jaqsy sózdik jasańyz jáne kúndelikti sózdik qoryńyzdy jańa sózdermen tolyqtyryńyz. Olardy sóılesýlerde qoldanýdy umytpańyz.
5. Mońǵol tilin oqyp, tyńdańyz. Mońǵol tilinde kitaptar oqyńyz, Fılmder kórińiz jáne podkasttar tyńdańyz. Bul sizge tilmen jaqsyraq tanysýǵa, sondaı-aq sózdik qoryńyzdy keńeıtýge kómektesedi.
6. Tárbıeshini tabyńyz. Ana tilinde sóıleýshimen jumys isteý shet tilin úırenýde shynymen paıdaly bolýy múmkin. Sizge jeke nazar aýdara alatyn jáne bolashaqta jaqsartýǵa kómektesetin tájirıbeli tárbıeshini tabýǵa tyrysyńyz.